शिल्प कारागीर प्रशिक्षण योजना

योजनेची पार्श्वभुमी

       शिल्प कारागिर प्रशिक्षण योजना ही भारत सरकारने 1950 मध्ये सुरु केलेली असून, या योजनेखाली सर्व देशात प्रशिक्षणाचा दर्जा समान राखण्यासाठी राष्ट्रीय स्तरावर व्यवसाय प्रशिक्षण परिषद,1956 मध्ये स्थापन केलेली आहे. या परिषदेमार्फत शासकीय औद्योगिक प्रशिक्षण संस्थांचे, खाजगी औद्योगिक प्रशिक्षण केंद्राबाबतचे धोरण, त्यांचे नियंत्रण, विविध व्यवसाय अभ्यासक्रम तयार करणे, बांधकाम,विद्युत पुरवठा यंत्र, सामुग्रीची मानके, निदेशकांचे प्रशिक्षण, राष्ट्रीय स्तरावर चाचणी घेणे, राष्ट्रीय व्यवसाय प्रमाणपत्र देणे, इत्यादी बाबी केल्या जातात. या परिषदेचे प्रमुख मा.कौशल्य विकास व उद्योजकता मंत्री, भारत सरकार हे असून केंद्र व राज्य शासनाचे प्रतिनिधी, मालक व नोकर संघटनेचा प्रतिनिधी, व विविध विषयावरील तज्ञ सभासद या समितीत असतात. या योजनेची प्रत्यक्ष अंमलबजावणी सुरुवातील केंद्र सकरकारकडून केली जात होती. मात्र 1969 सालापासून या योजनेची अंमलबजावणी राज्य सरकारकडून केली जात आहे. तसेच शासनाच्या औद्योगिक प्रशिक्षण संस्थांवरील खर्च ही राज्य शासनाकडून केला जात आहे.

योजनेचे मुख्य उद्देश
  • कारखान्यांच्या विविध कामांसाठी लागणाऱ्या कुशल मनुष्यबळाचा पुरवठा करणे.
  • युवकांना रोजगाराभिमुख प्रशिक्षण देऊन कारखान्यांत रोजगार मिळविण्यासाठी सक्षम बनविणे.
  • युवकांना कौशल्ययुक्त प्रशिक्षण देऊन उत्पादन व इतर सेवा क्षेत्रामध्ये स्वयंरोजगार सुरु करण्यासाठी सक्षम बनविणे.
  • कामगारांना योजनाबध्द प्रशिक्षण देऊन औद्योगिक आस्थापनांचा दर्जा,गुणवत्ता व उत्पादन वाढविणे.
 

महाराष्ट्रातील शिल्पकार प्रशिक्षण योजनेची स्थिती

महाराष्ट्र राज्यात 419 सरकारी व 585 खाजगी औद्योगिक प्रशिक्षण संस्था आहेत ज्यात प्रवेश क्षमता 1,39,920आणि 1,03,456 आहे.

शासकीय औ.प्र.संस्था व अशासकीय औ.प्र.संस्था यामध्ये खालीलप्रमाणे एकूण 85 व्यवसायांचे प्रशिक्षण देण्यात येते.

अभियांत्रिकी व्यवसाय एकूण बिगर अभियांत्रिकी व्यवसाय एकूण सर्व एकूण
01 वर्ष 2 वर्ष 01 वर्ष 02 वर्ष
17 37 54 30 01 31 85
 

कौशल्य विकास व उद्योजकता मंत्रालय, भारत सरकार, नवी दिल्ली द्वारा निर्धारित अभ्यासक्रमानुसार या अभ्यासक्रमाची प्रशिक्षण कौशल्ये दिली जातात.

प्रशिक्षण पूर्ण झाल्यावर राष्ट्रीय व्यवसाय प्रशिक्षण परिषदेचे प्रमाणपत्र (एनसीव्हीटी) प्रशिक्षण निदेशालय, नवी दिल्ली यांचे मार्फत दिले जाते. हे प्रमाणपत्र आंतरराष्ट्रीय पातळीवर ओळखले जाते.

औद्योगिक प्रशिक्षण संस्थांमध्ये दिले जाणारे प्रशिक्षण ७० टक्के प्रात्यक्षिक आणि ३० टक्के सिद्धांत आधारित आहे. प्रशिक्षण पूर्ण केल्यानंतर, रोजगाराच्या आणि स्व-रोजगारासह उच्च शिक्षण घेणाऱ्या उमेदवारांना द्वितीय वर्षाच्या पदविका अभ्यासक्रमामध्ये थेट प्रवेश दिला जातो.

सर्वांना व्यावसायिक शिक्षण देण्यासाठी औद्योगिक प्रशिक्षण संस्थांना खालील प्रमाणे वर्गीकृत केले गेले आहे.

संस्थेची संख्या आणि उपलब्ध जागांची संख्या (ऑगस्ट 2024)

औ.प्र.संस्थेचा प्रकार संस्थांची संख्या उपलब्ध जागा
शासकीय खासगी शासकीय खासगी
सामान्य 307 585 74724 58088
आदिवासी 61 0 12324 0
महिला 15 0 3776 0
आदिवासी आश्रम 28 0 1412 0
एससीपी 4 0 616 0
अल्पसंख्याक 2 0 416 0
संरक्षण 2 0 248 0
एकूण 419 585 93516 58088
1004 151604

उपलब्ध मूलभूत सुविधांच्या जास्तीत जास्त वापरासाठी आणि कुशल मनुष्यबळाची संख्या वाढविण्यासाठी, महापालिका क्षेत्रातील हद्दीतील औद्योगिक प्रशिक्षण संस्थांमध्ये ३ पाळींमध्ये प्रशिक्षण दिले जाते. २३४ आणि १४२ सरकारी औद्योगिक प्रशिक्षण संस्थांमध्ये, क्रमशः २ पाळी व १ पाळीमध्ये प्रशिक्षण दिले जाते.

शासकीय औ.प्र.संस्था निर्देशिका 2024-2025

अ. क्रं. प्रादेशिक कार्यालय
1 अमरावती
2 छत्रपती संभाजीनगर
3 मुंबई
4 नागपूर
5 नाशिक
6 पुणे

खासगी औ.प्र.संस्था निर्देशिका 2024-2025

अ. क्रं. प्रादेशिक कार्यालय
1 अमरावती
2 छत्रपती संभाजीनगर
3 मुंबई
4 नागपूर
5 नाशिक
6 पुणे

व्यवसाय निहाय शासकीय औ. प्र. संस्थांची यादी 2024-2025

अ. क्रं. प्रादेशिक कार्यालय
1 अमरावती
2 छत्रपती संभाजीनगर
3 मुंबई
4 नागपूर
5 नाशिक
6 पुणे

व्यवसाय निहाय खाजगी औ. प्र. संस्थांची यादी 2024-2025

अ. क्रं. प्रादेशिक कार्यालय
1 अमरावती
2 छत्रपती संभाजीनगर
3 मुंबई
4 नागपूर
5 नाशिक
6 पुणे

स्त्री शिक्षणासाठी प्राधान्य

व्यवसाय शिक्षणामध्ये महिलांना प्रोत्साहन देण्यासाठी, १५ औ. प्र.संस्था केवळ महिलांसाठीच सुरू केल्या आहेत. तसेच सन १९९० मध्ये सुरु केलेल्या व ज्या संस्थांमध्ये ६ व ८ व्यवसाय आहेत, व तिथे २ व्यवसाय महिलांसाठी राखीव आहेत; याव्यतिरिक्त ४ व्यवसाय असलेल्या संस्थांमध्ये १ व्यवसाय महिलांसाठी राखीव आहे.

औ. प्र.संस्था प्रवेश

सन २०१३ पासून महाराष्ट्रात ऑनलाइन प्रवेश पद्धती राबविण्यात येत आहे. पुढील तपशीलासाठी कृपया http://admission.dvet.gov.in इथे भेट देण्यात यावी.

प्रशिक्षण शुल्क / ठेवी / सवलत

अ.क्र.

 तपशिल शासकीय औद्योगिक प्रशिक्षण संस्‍था खाजगी औद्योगिक प्रशिक्षण संस्‍था
सामान्‍य श्रेणी राखीवश्रेणी IMC जागा OMS NRI MS OMS NRI
प्रशिक्षण शुल्‍क
1 मशिन गट- अभियांत्रिकी व्‍यवसाय 1200 – 30000 45000 60000 30000 एकत्रित 60000 एकत्रित 150000 एकत्रित
बिगर मशिन गट- अभियांत्रिकी व्‍यवसाय 1000 – 25000 37500 50000
बिगर अभियांत्रिकी व्‍यवसाय 800 – 20000 20000 40000
2 ओळखपत्र शुल्‍क 50 50 50 50 50
3 ग्रंथालय शुल्‍क 100 100 100 100 100
4 इंटरनेट सुविधा शुल्‍क 100 100 100 100 100
5 सांस्‍कृतिक कार्य शुल्‍क 100 100 100 100 100
6 वसतीगृह शुल्‍क 1200 1200 1200 1200 1200
प्रवेशाच्‍यावेळी जमा करावयाची अनामत रक्‍कम
7 प्रशिक्षण अनामत रक्‍कम 500 500 500 500 500 500 500 500
8 ग्रंथालय अनामत रक्‍कम 100 100 100 100 100 100 100 100
9 वसतीगृह अनामत रक्‍कम 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000
*संबंधित प्रशिक्षण वर्षाकरिता खाजगी औद्योगिक प्रशिक्षण संस्‍थांनिहाय एकत्रित शुल्‍क तपशिल http://admission.dvet.gov.inया संकेतस्थळावर उपलब्ध आहे. खाजगी औद्योगिक प्रशिक्षण संस्‍थांसाठी आकारावयाचे शुल्क निर्धारित केलेल्या शुल्कापेक्षा कमी शुल्‍कआकारु शकतात. उमेदवारांनी संबंधित खाजगी औ.प्र.संस्थांशी विकल्प सादर करण्यापूर्वी व/वा प्रवेश घेण्यापूर्वी संपर्क करावा.

वयोमर्यादा

प्रवेशासाठी इच्छुक उमेदवारांनी १४ वर्षे पूर्ण केले पाहिजेत. प्रवेशासाठी कमाल वयोमर्यादा नाही.

निर्वाह भत्ता/विद्यावेतन 

शासकीय औद्योगिक प्रशिक्षण संस्थांमधील शिल्प कारागिर प्रशिक्षण योजनेंतर्गत आसलेल्या अभ्यासक्रमांसाठी प्रवेश घेतलेल्या सर्व प्रवर्गातील प्रशिक्षणार्थ्यांना म्हणजे अनुसूचित जाती, अनुसूचित जमाती, विमुक्त जाती व भटक्या जमाती, इतर मागासवर्ग, विशेष मागास प्रवर्ग अल्पसंख्यांक समाजातील व खुल्या  प्रवर्गातील आर्थिकदृष्टया मागास घटकातील प्रशिक्षणार्थ्यांना ज्यांचे वार्षिक उत्पन्न रु. 8.00 लाखांच्या मर्यादेत आहे, अशा सर्व प्रशिक्षणार्थ्यांना सन 2023-24 या शैक्षणिक वर्षापासून दर महा रुपये 500/- इतके दराने विद्यावेतन अदा करण्यास मान्यता देण्यात आली आहे.

शिष्यवृत्ती

अनुसूचित जाती आणि अल्पसंख्याक प्रशिक्षणार्थींसाठी पोस्ट मॅट्रिक शिष्यवृत्ती लागू आहे.

परीक्षा

संचालक, व्यवसाय शिक्षण व प्रशिक्षण, अखिल भारतीय व्यवसाय चाचणी परीक्षा आयोजित करतात आणि यशस्वी उमेदवारांना तात्पुरते प्रमाणपत्र देतात. अंतिम प्रमाणपत्र प्रशिक्षण महानिदेशालय, नवी दिल्ली यांचेमार्फत दिले जाते.

औ. प्र. संस्थांमधून उत्तीर्ण होणाऱ्या विद्यार्थ्यांना मिळणाऱ्या संधी

  • औ. प्र. संस्थांमधून देण्यात येणाऱ्या प्रशिक्षणादरम्यान प्रशिक्षणार्थी व्यवसायाशी संबंधित व्यावहारिक कौशल्ये मिळवतात आणि कुशल कामगारांच्या देखरेखीखाली उत्पादन कार्य करण्यास सक्षम असतात. या टप्प्यावर त्यांना अर्ध-कुशल कामगार म्हणून वर्गीकृत केले जाते.
  • शिकाऊ उमेदवारी कायदा १९६१ च्या अंतर्गत, औ. प्र. संस्थांमधून उत्तीर्ण होणाऱ्या विद्यार्थ्यांना संबंधित व्यवसायांसाठी पुरेशी प्रशिक्षण सुविधा उपलब्ध असलेल्या उद्योगांद्वारे नोकरी दिली जाते. अशा प्रकारे नोकरी दिलेले प्रशिक्षणार्थी उत्पादक / विक्रीक्षम कौशल्ये शिकतील आणि रोजगारासाठी उपयुक्त होतील.
  • एनसीव्हीटी परीक्षा उत्तीर्ण झाल्यानंतर, जर उमेदवार उद्योगासह नोकरी घेण्याऐवजी लहान व्यवसाय सुरू करण्यास तयार असेल तर अशा क्रियाकलापांना प्रोत्साहन देणाऱ्या व आवश्यक सहाय्य प्रदान करणाऱ्या सरकारी एजन्सींच्या सहाय्याने ते तसे करू शकतात.

एनसीव्हीटी एमआयएस

एनसीव्हीटी – व्यवस्थापन माहिती प्रणाली

 प्रात्यक्षिकांकरिता आवश्यक कच्चा माल

S.No Trade
1 Aeronautical Structure and Equipment Fitter
2 Architectural Draughtsman
3 Attendant Operator (Chemical Plant)
4 Basic Cosmetology
5 Carpenter
6 Computer Hardware and Network Maintenance
7 Computer Operator and Programming Assistant
8 Dental Laboratory Equipment Technician
9 Desktop Publishing Operator
10 Draughtsman Civil
11 Draughtsman Mechanical
12 Dress Making
13 Electrician
14 Electronics Mechanic
15 Electroplater
16 Fashion Design and Technology
17 Fire Technology and Industrial Safety Management
18 Fitter
19 Food and Beverages Services Assistant
20 Food Production (General)
21 Foundryman
22 Front Office Assistant
23 Fruit and Vegetable Processing
24 Health Sanitary Inspector
25 Hospital Housekeeping
26 Housekeeper
27 Information and Communication Technology System Maintenance
28 Instrument Mechanic (Chemical Plant)
29 Instrument Mechanic
30 Interior Design and Decoration
31 Laboratory Assistant (Chemical Plant)
32 Machinist Grinder
33 Machinist
34 Maintenance Mechanic (Chemical Plant)
35 Mason (Building Constructor)
36 Mechanic Auto Electrical and Electronics
37 Mechanic Diesel
38 Mechanic Machine Tools Maintenance
39 Mechanic Motor Vehicle
40 Mechanic Tractor
41 Operator Advance Machine Tool
42 Painter (General)
43 Physiotherapy Technician
44 Plastic Processing Operator
45 Plumber
46 Pump Operator cum Mechanic
47 Refrigeration and Air Conditioner Technician
48 Rubber Technician
49 Secretarial Practice (English)
50 Sewing Technology
51 Sheet Metal Worker
52 Stenographer Secretarial Assistant (English)
53 Surface Ornamentation Techniques (Embroidery)
54 Surveyor
55 Tool and Die Maker (Dies and Moulds)
56 Tool and Die Maker (Press Tools, Jigs and Fixtures)
57 Turner
58 Welder
59 Wireman